Калі гаворка ідзе пра Чарнобыльскую зону, то першае, што прыходзіць у галаву – гэта гарады-прывіды, занядбаныя садочкі і лякарні, могілкі караблей і падобныя постапакаліптычныя відарысы з гульні «Сталкер». Але не ўсе ведаюць, што на забруджанай тэрыторыі знаходзяцца таксама і гістарычныя помнікі. З нагоды 38 гадавіны аварыі на Чарнобыльскай АЭС «Моцныя Навіны» пацікавіліся, якая спадчына Беларусі пацярпела ад радыяцыі, і ці ёсць магчымасць яе ўбачыць сёння.
Сядзіба Прозараў у Астраглядах
Вёска Астрагляды была расселеная ў 1986 годзе пасля аварыі на ЧАЭС. Цяпер гэта тэрыторыя Палескага дзяржаўнага радыяцыйна-экалагічнага запаведніка.
З канца XVIII стагоддзя ўласнікам Астраглядаў быў апошні абозны ВКЛ (калі на сучасныя рэаліі – гэта як намеснік міністра абароны краіны) Караль Прозар, які называў сябе «Графам на Хойніках і Астраглядавічах». Яго сын пабудаваў тут палац у стылі ампір.
Палац, судзячы па захаваных апісаннях, выглядаў шыкоўна як звонку, так і знутры. У інтэр’еры, напрыклад, былі кафельныя печы, вінтавая лесвіца, столь з выявай зорнага неба з месяцам, ляпніна, разныя мармуровыя коміны, шмат карцін і багатая мэбля. Была бібліятэка і раскошная гардэробная з сукенкамі і шляпкамі жонкі пана Соф’і Прозаравай.
За 101 год да аварыі, у 1885 годзе, унук Караля Канстанцін, змарнаваўшы ўсю сваю спадчыну, прадаў Астрагляды. Новым гаспадаром стаў нейкі Рыбнікаў, які прыдумаў зладзіць у будынку лазні. Авантура скончылася пажарам. У 1912 годзе палац у руінах выкупіў Альгерд Гардзялкоўскі. У яго былі планы адбудаваць палац, але Першая сусветная вайна гэтаму перашкодзіла. Пасля ён з’ехаў у Польшчу. Па словах мясцовых, «после рэвалюцыі пан спірт (у Астраглядах быў спіртзавод) выпусціў у канаву і хадзіли, гавораць, людзі ложками сабирали, паверху плаваў. Цыстэрны усе зліў у канаву».
Мясцовыя разабралі палац на будматэрыялы. Да нашых часоў захаваўся адзін з флігеляў з калонамі, дамы рабочых ды пруд. Да аварыі мясцовыя жыхары працягвалі карыстацца гаспадарчымі пабудовамі і збіралі яблыкі ў садзе.
Будынак «папоўскай» школы ў Бабчыне
Вёска Бабчын таксама была расселеная ў 1980-х гадах пасля аварыі на ЧАЭС і цяпер месціцца на тэрыторыі Палескага дзяржаўнага радыяцыйна-экалагічнага запаведніка.
Тут у адносна добрым стане захваўся будынак царкоўна-прыходскай школы, пабудаваны прыкладна ў 1905 годзе. Гісторыкі мяркуюць, што фінансавалі будаўніцтва ўласнікі суседняга Рудакова Ваньковічы. Бо іх палац будавалі з той жа цэглы – з кляймом у выглядзе літары W.
У школы слаўная гісторыя. Да таго, як тут з’явіўся цагляны будынак, установа была драўляная. Тут вучылі дзяцей, каб тыя здавалі экзмен і атрымлівалі льготы пры адбыванні воінскай павіннасці. У Расійскай імперыі наяўнасць пачатковай адукацыі давала магчымасць скараціць службу на 2 гады (4 замест 6-ці). Захавалася інфармацыя, як праходзіў такі экзамен. З цікавага, на вусны іспыт прыехаў Ваньковіч з Рудакова, сам задаваў некаторыя пытанні і так быў задаволены выдатнымі адказамі, што самым выбітным вучням даў грашовыя ўзнагароды ад 2 да 3 рублёў, а аднаму нават свой гаманец.
Поспехі вучняў тлумачылі выдатнымі педагагічнымі здольнасцямі прыходскага святара Міхаіла Драздоўскага. Яго добрым словам успаміналі мясцовыя старажылы.
Руіны Троіцкай царквы ў Саматэвічах
Вёска Саматэвічы знаходзіцца ў Магілёўскай вобласці ў зоне далейшага адсялення. У выніку аварыі на Чарнобыльскай АЭС жыхары паселішча ў 1991 годзе былі пераселены ў пасёлак Новыя Саматэвічы за 20 кіламетраў ад вёскі. 30 чэрвеня 2015 года паселішча было ліквідавана, зруйнаваны больш за 1,5 тысячы пабудоваў, акрамя царквы. Так яна выглядала за 6 гадоў да аварыі.
Версіі пра будаўніцтва розняцца, вось адна з іх. У пачатку 1840-х княгіня Анастасія Галынская, адчуваючы набліжэнне смерці, аддала распараджэнне аб будаўніцтве новага каменнага храма ў Саматэвічах. Па легендзе, архітэктарам стаў сябар Канстанціна Тона – архітэктара, па праекце якога быў узведзены Храм Хрыста Збавіцеля ў Маскве. Яшчэ адна з легенд абвяшчае, што архітэктару заплацілі столькі, колькі залатых манет змесціцца ў яго капелюшы.
У Анастасіі была дастаткова незвычайная перадсмяротная воля, тэкст прыкладны: «Я пражыла жыццё, поўнае граху. Пахавайце мяне ўнутры храма так, каб людзі па костках маіх хадзілі, а нада мною стаяў алтар». Увесну 1842 года яе не стала. Анастасію пахавалі ў склепе, які знаходзіўся практычна ў цэнтры храма.
У 1930-я гады савецкія ўлады зачынілі царкву, якую перарабілі пад зернесховішча, а пазней — пад лядоўню, дзе хавалі тушы забітых калгасных жывёл.
Сёння нават у такім занядбаным стане царква працягвае ўражваць. Яе вышыня ад падлогі да купала – 30 метраў (як 10-павярховы дом).
Саматэвічы таксама вядомыя як радзіма паэта Аркадзя Куляшова. Нягледзячы на тое, што вёску пасля трагедыі на ЧАЭС зраўнялі з зямлёй, там і цяпер можна знайсці зарослы мемарыяльны камень, на месцы якога некалі стаяў яго дом.
Сядзіба Герардаў у Дзям’янках
Дзям’янкі месцяцца ў Добрушскім раёне ў зоне далейшага адсялення. Масава жыхары адсюль з’ехалі ў 1993 годзе, акрамя адной сямейнай пары. 3 2013 года тут застаўся толькі адзін чалавек. А таксама – прыгожая сядзіба Мікалая Герарда, які валодаў гэтымі землямі да рэвалюцыі. Ён быў вядомым расійскім дзяржаўным дзеячам, які ў 1905-1908 гадах стаў генерал-губернатарам Фінляндыі. Сядзібны дом, разам з паркам і цагляным мастом унесены ў спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Беларусі.
Сядзібу пабудавалі ў другой палове XIX стагоддзя ў стылі мадэрн з элементамі псеўдарускага стылю.
Пасля рэвалюцыі ў будынку размясцілі псіханеўралагічны інтэрнат. Унутры захавалася каваная лесвіца, якой больш за 100 гадоў. А сапраўдным упрыгожваннем сядзібнага комплексу з’яўляецца чатырохарачны мост.
Да ўсіх гэтых аб’ектаў можна дабрацца і ўбачыць на ўласныя вочы.
Тыя, што месцяцца на тэрыторыі Палескага запаведніка, уваходзяць у экскурсію. Аднак знаходзяцца Астрагляды і Бабчын у розных баках і адпаведна – у праграме двух розных маршрутаў. То бок за адзін заезд можна будзе ўбачыць толькі адзін з гэтых аб’ектаў.
Кошт такой паслугі залежыць ад колькасці чалавек у групе і самога маршруту. Плюс варта ўлічваць, што трэба аформіць дазвол на наведванне забруджанай тэрыторыі, а на гэта можа сысці некалькі дзён.
Ёсць і іншая магчымасць наведаць любое месца ў зоне адчужэння або адсялення – падчас Радаўніцы. Сёлета гэта чатыры дні з 11 мая па 14 мая. У гэты перыяд дазвол не патрабуецца.
Калі ж у гэтыя дні не атрымліваецца, то можна звярнуцца да гідаў, якія ладзяць туры па забруджаных тэрыторыях – і ўжо з іх дапамогай выправіцца ў падарожжа.
Свята-Михайлаўская царква з Вылева
Вёска Вылева месцілася ў Добрушскім раёне. У выніку аварыі на Чарнобыльскай АЭС жыхары былі пераселены ў 1990-1992 гадах, а сама вёска ліквідаваная ў 2005 годзе. Тут знаходзілася царква з самай унікальнай гісторыяй сярод усіх помнікаў, што пацярпелі ад Чарнобыльскай аварыі.
Драўляную царкву святога Архангела Міхаіла пабудавалі ў 1909 годзе на месцы старой струхлелай. Пасля аварыі з вёскі выселілі ўсіх жыхароў, застаўся толькі протаіерэй Васіль Канцавы, каб прыглядваць за храмам. Ён жыў адзін у сваім доме, аднак пасля таго, як там здарыўся пажар, вымушаны быў з’ехаць. Але храм пакідаць проста так не хацелі і вырашылі перанесці.
Цяпер царква месціцца на тэрыторыі парка «Фестывальны» ў Гомелі. Яна дзейнічае як храм-помнік ахвярам Чарнобыльскай катастрофы і гэта адзіная ў Беларусі царква, перавезеная з Чарнобыльскай зоны адчужэння.
«Чарнобыльская калекцыя»
У Беларусі і Украіне ў 1990-х былі арганізаваны дзяржаўныя экспедыцыі па выратаванні і вывучэнні кінутай культурнай спадчыны ў зоне адчужэння. Тады вывезлі каля 2 тысяч прадметаў матэрыяльнай культуры. Цяпер гэтыя рэчы захоўваюцца ў аддзеле старажытнабеларускай культуры Цэнтра даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі і складаюць асобную «Чарнобыльскую калекцыю».
Навукоўцы, што ўдзельнічалі ў «чарнобыльскіх» экспедыцыях, мылі сабраны скарб у рэках і калодзежах шчоткамі і пяском. Намагаліся збіраць рэчы менавіта пад стрэхамі пакінутых хат – радыяцыйны пыл туды, як правіла, менш трапляў. Пасля гэтага рэчы яшчэ апрацоўвалі ў Мінску. Па словах супрацоўнікаў, цяпер яны не «фаняць».
Сабраныя там рэчы сапраўды ўнікальныя: жорны не з каменю, а чыгунных кліноў, калаўрот з дадатковымі элементамі-трубкамі, ткацкі станок з паднебнікамі, што чапляюцца да столі, нажная ступа і шмат-шмат іншых цікавых прадметаў.
Цэнтр можна наведаць бясплатна, але толькі ў складзе групы і толькі па папярэднім запісе. Месціцца ён ў Мінску па вул. Сурганава, д. 1/2.
Што яшчэ?
Акрамя сядзіб і храмаў, пахаваных пад зямлёю хатак, у зоне адчужэння знаходзіцца безліч помнікаў археалогіі: старажытныя стаянкі, курганы, магілы, селішчы. Напрыклад, толькі ў Магілёўскай вобласці такіх 924. Пакуль няма магчымасці іх бяспечна даследваць, хаця ахвочых «чорнакапацелей», ласых да старажытных скарбаў, шмат.
А яшчэ тэрыторыя багата брацкімі магіламі часоў Другой Сусветнай вайны і ваеннымі помнікамі.
Вось адзін нетыповы – у вёсцы Спярыжжа. Гэта радзіма вядомага ліквідатара аварыі на ЧАЭС Васіля Ігнаценкі.
Вось такі спіс забруджаных цікавостак мы сабралі. Цешыць, што сёння ў нас ёсць магчымасць іх убачыць, арганізавана ці самастойна з неабходнымі для бяспекі здароўя захадамі. І яшчэ раз задумацца пра экалогію, дзейнасць чалавека і яго памылкі.